Zingeving zonder werk

Steeds meer werk wordt overgenomen door machines. Welke banen erbij komen en verdwijnen is lastig te voorspellen, maar aan dystopische en utopische toekomstscenario’s in ieder geval geen gebrek. Robotisering zou ons in staat kunnen stellen om allemaal parttime te werken als we de samenleving anders inrichten en minder consumeren. Hoewel experts in de media twisten over de onhoudbare toekomst van arbeid speelt het in de alledaagse wereld amper een rol. Niet alleen omdat het voor velen slechts vage toekomstmuziek is, maar vooral omdat wij geprogrammeerd zijn met het idee dat werk status is en we zonder werk geen betekenis aan ons leven zouden kunnen geven. Doen wordt gekoppeld aan zijn waarbij wat je doet gelijk staat aan wie je bent. Het gegeven ‘je bent je baan’ wordt meestal toegedicht aan mensen die iets van zichzelf kunnen verwezenlijken in hun betaalde baan. Maar ook mensen met een niet passende baan halen sociale status uit hun werk en ontlenen hier identiteit aan. Als ervaringsdeskundige weet ik precies hoe dat in zijn werk gaat. We willen maar al te graag laten zien dat we ons niet te goed voelen voor een baan onder ons opleidingsniveau of een baan die minder prettig is. Werken doe je voor je levensonderhoud en niet omdat het leuk is.

En dat is maar goed ook, want anders zou het hele sociale stelsel in elkaar storten. Maar klopt dat eigenlijk wel?
Op de langere termijn zijn onze arbeidsmarkt, verzorgingsstaat en ons financiële stelsel hoe dan ook onhoudbaar en veel banen worden slechts gecreëerd om de werkloosheidsstatistieken omlaag te krijgen. Experts en denktanks zijn bezig met radicaal anders denken over arbeid en inkomen maar zolang mensen status ontlenen aan niet passende, ‘onvoorwaardelijke’ arbeid, zal men hier zijn geluk uit blijven putten. Status uit onvoorwaardelijke arbeid en het daaraan gekoppelde geluk zijn in mijn ogen een obstakel voor het potentieel bewandelen van nieuwe paden. Als werkzoekenden zich naar het huidige werkeloosheidsbeleid blijven voegen, verdringen hoger opgeleiden bijna alle lager opgeleiden op de arbeidsmarkt, blijven we miljoenen pompen in zinloze banentrajecten en zal niemand ooit nog een studie kiezen waarvan het economisch nut onvoorspelbaar is. Economisch nut, is dat eigenlijk überhaupt nog wel een relevante pijler op de langere termijn? Als iemand mij kan uitleggen hoe ik vanuit onze huidige kaders die economistisch en onduurzaam van aard zijn, iets zinnigs kan zeggen over welke kennis in een voor ons moeilijk voor te stellen werkelijkheid waardevol gaat zijn, dan hoor ik het graag. Indien de meerderheid van onze banen worden overgenomen door machines is het aannemelijk dat mensen meer ruimte krijgen om een studie intrinsiek te benaderen; je kiest een opleiding vanuit interesses en niet meer vanwege baanperspectief. Meegewogen dat niet iedereen voldoende technisch begaafd is om in zo ongeveer de enige sector die nog wel groeit in aantal banen aan de slag te kunnen.

Mijn conclusie na een lezen van een aantal artikelen over robotisering en het al dan niet verdwijnen van werk is dat veel denkers de plank volledig mis slaan als het gaat om zingeving. Meestal schetst de auteur een onheilspellend toekomstbeeld en wordt beredeneerd dat uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de meerderheid van de mensheid geluk uit arbeid haalt en dat we daaruit dus kunnen concluderen dat mensen zonder werk massaal ongelukkig worden. Ik erger me aan de simpelheid van deze conclusie. Van arbeidsmarktlogica en robotisering weten deskundigen een hoop maar van zingeving en de wijze waarop mensen betekenis geven aan hun leven hebben ze geen kaas gegeten. Het is onmogelijk om iets te kunnen zeggen over de toekomstige bronnen van ons levensgeluk. Beredeneerd vanuit onze huidige systemen en normen zouden mensen inderdaad ongelukkig worden als werk verdwijnt maar in een wereld waarin werk minder vanzelfsprekend is, geeft het vanzelf minder voldoening en geluk. Als niemand meer status en identiteit kan ontlenen aan arbeid speelt het automatisch een ondergeschikte rol in ons leven. De redenering dat een grotendeels arbeidsloze wereld tot ongeluk leidt laat zien hoe ons denken in het heden gekaderd is en hoe we ons niet kunnen verplaatsen in een andere werkelijkheid.

Onze grootste angst is dat we geen betekenis kunnen geven aan onze levens. De mens is sinds de afname van religieuze zingeving naarstig op zoek naar andere manieren en grote verhalen om zin te geven aan het leven. Hele volksstammen laten dagelijks zien hoezeer zij niet overweg kunnen met het feit dat het leven geen hoger doel dient. Of je het geven van zin aan je leven nu put uit het brede scala aan vliegende Spaghettimonsters, voortplanting, wetenschappelijke kennis of voor mijn part uit een willekeurige stoeptegel, al deze zingevers zullen op de lange termijn beperkt blijken als geluksbron. De zin van het leven is immers de zin in het leven.